Gjashtë vite pas arritjes së Marrëveshjes së Parë për Normalizimin e Marrëdhënieve Kosovë-Serbi, Instituti Demokratik i Kosovës (KDI) vlerëson se mungesa e zbatimit të plotë të kësaj marrëveshje nuk ka arritur të përmbushë pritshmëritë e qytetarëve. Kjo marrëveshje, e ndërmjetësuar nga Bashkimi Evropian dhe e nënshkruar nga kryeministri i atëhershëm i Kosovës, Hashim Thaçi, dhe ai i Serbisë, Ivica Daçiq, u ratifikua në Kuvendin e Kosovës më 27 qershor të vitit 2013 si marrëveshje ndërkombëtare. Kjo është e para dhe e vetmja marrëveshje e ratifikuar në kuadër të procesit të normalizimit të marrëdhënieve me Serbinë. E njëjta nuk është ratifikuar nga Kuvendi i Serbisë. Madje, Gjykata Kushtetuese e Serbisë e kishte cilësuar Marrëveshjen e Brukselit si çështje politike dhe jo ligjore, andaj edhe kishte refuzuar shqyrtimin e kushtetutshmërisë së saj.

Marrëveshja “historike” ishte një tentativë e BE-së për zgjidhjen e problemeve midis dy shteteve, ndërsa 15 pikat e saj synonin rregullimin e çështjeve që ndërlidhen me Asociacionin/Bashkësinë e Komunave me Shumicë Serbe, integrimin e strukturave të sigurisë dhe atyre të drejtësisë, organizimin e zgjedhjeve lokale në katër komunat veriore të Kosovës, energjinë, telekomunikacionin dhe rrugëtimet përkatëse evropiane.

Problematikat të cilat kanë shoqëruar zbatimin e Marrëveshjes për Normalizim të Marrëdhënieve, por edhe shumicën e marrëveshjeve pasuese, janë:
1. Ambiguiteti konstruktiv – Marrëveshjet përmbajnë dykuptimësi që krijojnë hapësirë për interpretimin të ndryshëm mbi aspekte të caktuara të obligimeve të parapara mes palëve. Në mungesë të një interpretimi objektiv të marrëveshjes nga ana e BE-së, palët kanë shfrytëzuar hapësirën e interpretimit të njëanshëm të marrëveshjes, duke zgjedhur mënyrën e (mos)zbatimit të saj;

2. Mungesa e mekanizmave garantues dhe mbikëqyrës – Fokusi i BE-së ka qenë i orientuar në lehtësimin e arritjes së marrëveshjeve mes palëve, por jo në garantimin e zbatimit të tyre. Kjo është reflektuar edhe në Strategjinë për Zgjerim të Komisionit Evropian të vitit 2018, ku adresohet nevoja e arritjes së marrëveshjeve, pa u vënë theks edhe tek zbatimi i marrëveshjeve të arritura deri më tani. Si palë lehtësuese e dialogut, BE-ja nuk ka arritur të detyrojë palët që të zbatojnë marrëveshjet në afatet e përcaktuara kohore. Si pasojë e kësaj, zbatimi i marrëveshjeve ka mbetur në diskrecionin e Kosovës dhe Serbisë, që në mungesë të mekanizmave detyrues, kanë shtyrë zbatimin e marrëveshjeve apo dhe nuk i kanë zbatuar fare ato. Si rezultat i vonesave në zbatimin e tyre, pjesë të caktuara të marrëveshjeve edhe janë rinegociuar;

3. Mungesa e vullnetit politik – Si një proces i ndjeshëm politik, mungesa e vullnetit politik që shoqëroi procesin e dialogut mund të vlerësohet në dy nivele: në nivel të brendshëm dhe atë bilateral. Në nivelin e brendshëm, zhvillimet politike dhe shoqërore brenda dy shteteve ndikuan në nivel të ulët të zbatimit të marrëveshjeve. Në nivelin bilateral në mes dy shteteve, implikimet politike të cilat derivojnë nga zbatimi i marrëveshjes, që ishin përtej aspektit teknik, ndikuan që palët, sidomos Serbia, të hezitojë të zbatojë marrëveshjet;

4. Mungesa e transparencës – ka shoqëruar procesin e dialogut që nga fillimi i tij. Kjo ka ndikuar në uljen e besueshmërisë qytetare ndaj procesit, por edhe në pamundësimin e bashkërendimit institucional dhe mbështetjes politike lidhur me tema të ndryshme që janë diskutuar;

Marrë në konsideratë problemet e lartpërmendura, por edhe zhvillimet aktuale që ndërlidhen me fazën përmbyllëse të dialogut Kosovë-Serbi, Instituti Demokratik i Kosovës (KDI) ofron rekomandimet si në vijim:

1. Marrëveshja përfundimtare nuk duhet të shkruhet në frymë ambiguiteti – andaj duhet që në mënyrë të qartë të përcaktojë ruajtjen e shtetësisë së Kosovës, përfshirë çështjet që ndërlidhen me integritetin territorial, funksionimin unitar kushtetues të Kosovës, si dhe përfaqësimin ndërkombëtar të Kosovës;

2. Konsensusi i gjerë politik – Delegacioni Shtetëror, i krijuar për të përfaqësuar Kosovën në fazën përmbyllëse të dialogut, nuk ka gjetur përkrahje të gjerë në mesin e spektrit politik. Arritja e konsensusit të gjerë politik rreth kësaj faze është kyçe para arritjes së një marrëveshje eventuale;

3. Proces transparent – Institucionet e Kosovës, përfshirë grupin negociator, duhet të garantojnë transparencë të procesit, duke mbajtur të informuar Kuvendin, shoqërinë civile dhe qytetarët për të gjitha zhvillimet që ndërlidhen me procesin e dialogut;

4. Garancitë për zbatimin e marrëveshjeve – Bashkimi Evropian dhe SHBA duhet të kenë rol garantues të marrëveshjes eventuale mes palëve;

5. Afatet e zbatimit të marrëveshjes – Marrëveshja eventuale duhet të ketë afate strikte të zbatimit, si dhe masa ndëshkuese për palët mos zbatuese;

6. Marrëveshja duhet të regjistrohet në Sekretariatin e OKB-së – Marrëveshja potenciale, përveç që duhet të ratifikohet nga parlamentet e të dy vendeve, duhet gjithashtu të regjistrohet në Sekretariatin e OKB-së (UNTC) si marrëveshje ndërkombëtare, duke evituar interpretimet e ndryshme të palëve mbi natyrën e saj.